Orgelconcert Els Dijkerman

Dritter Theil der Clavier Übung

Het ‘Dritter Theil der Clavier Übung’ is Bachs grootste werk voor orgel dat tijdens zijn leven in druk verscheen. Dat was in 1739 in Leipzig. In dat jaar vierde men in Leipzig de 200e verjaardag van de Reformatie. En daar heeft dit werk alles mee te maken.?

De titel suggereert dat er ook een ‘Erster’ en ‘Zweiter Theil’ moeten zijn. Er zijn er zelfs vier. In de periode 1731-1741 publiceerde Johann Sebastian Bach in vier delen een selectie van zijn klavierwerken onder de titel Clavier Übung. De delen I, II en IV zijn voor klavecimbel geschreven. Het derde deel, tevens het omvangrijkste, is gewijd aan orgelmuziek. Bach demonstreert hierin zijn hele compositorische scala. De verscheidenheid aan muzikale stijlen, vormen en compositietechnieken en de soms buitengewoon hoge speeltechnische eisen die de werken stellen, laten zien dat Bach niet in de eerste plaats aan een praktisch-liturgisch gebruik dacht. Een bestemming als representatief Kunstbuch voor kenners is dan ook waarschijnlijker. Ook de buitengewoon afgewogen en gestructureerde opbouw wijst in die richting. De uitgave kostte maar liefst drie Reichsthaler, tegenwoordig zo’n 250 euro.   

Übung?

Het gaat dus zeker niet om eenvoudige oefenstukjes. Bach improviseerde meestal zijn orgelstukken. Sommige thema’s werkte hij naderhand op papier uit. Zo behandelt hij in zijn genoteerde klavierwerken verschillende stijlen en compositietechnieken om zijn kunde te tonen en om zijn studenten te scholen in compositorische mogelijkheden. Vandaar de naam ‘Clavier-Übung’, in die dagen een veelgebruikte term voor een cyclus van werken. 

Wat staat er in dit derde deel? 

Daarvoor gaan we even terug naar 1539, het jaar waarin in Leipzig de ‘Deutsche Messe’ van Luther werd uitgegeven. Daarin staan de Mis en de Cathechismus. Luther behandelde in zijn Catechismus respectievelijk: de tien geboden, geloofsbelijdenis, het Onze Vader, de doop, het avondmaal en de biecht. Bij elk onderdeel schreef Luther een koraal. Dit zijn de beroemde koralen van Luther die in de catchismusdiensten door de gemeente werden gezongen. Voor de jeugd was er de ‘kleine catechismus’. Deze leerden kinderen vanaf hun vijfde levensjaar. Er was een uitgebreid leerplan waarmee Bach opgroeide: elke schooldag werd er een hoofdstuk uit de catechismus met bijbehorend koraal uit het hoofd geleerd en voor de zondagen leerden de kinderen het Kyrie en Allein Gott in der Höh’ sei Ehr zingen.  

Bach schreef van elk van deze koralen een grote en een kleine versie. Twaalf catechismuskoralen dus.Daarnaast bevat de Übung onderdelen van de Mis: drie grote Kyrie-koralen, drie kleine Kyrie-koralen  en vervolgens drie grote Gloria-koralen. Deze Allein Gott in der Höh sei Ehr-koralen zijn alle drie driestemmig, waarmee de Heiligen Dreyfaltigkeit onderstreept wordt. Twaalf catechismuskoralen plus negen miskoralen maakt eenentwintig koralen. 

Deze eenentwintig koralen worden omlijst door zes vrije composities die niet koraalgebondenzijn: vier duetten, het magistrale Praeludium in Es-Dur waarmee de cyclus opent en de even magnifieke Fuga in Es-Dur waarmee de cyclus wordt afgesloten. De symbolische verwerking van het getal 3 als teken van de Goddelijke triniteit, Vader-Zoon-Heilige Geest, in de totale structuur is opmerkelijk. In totaal bestaat het Dritter Theil dus uit 27 composities: 3x3x3.  

Bachs Dritter Theil der Clavier Übung is een afspiegeling van de Kinder-Catechismus-Stunden uit zijn jeugdjaren. Er is geen sprake van een opzet voor gebruik in de zondagse eredienst. Daarom is de naam ‘Orgelmis’, die opkwam na 1930, eigenlijk geen goede term. Het gaat om koralen voor het catechismusonderwijs destijds, dat juist met de zes andere dagen van de week was verbonden. Ze staan bol van de symboliek die ik bij de verschillende werken verder zal toelichten.  

Voor een recital van een uur is het gehele werk ondertussen veel te lang. Zelfs in twee uur krijgen we alle zeventwintig stukken niet gespeeld. Daarom in dit uur een representatieve, fraaie uitsnede die natuurlijk begint met het beroemde Praeludium en eindigt met de Fuga Es-dur.